Pyke Koch: liefhebber van fascisme met indrukwekkend oeuvre

Koch liet zich voor zijn werk inspireren door achterbuurten en cinema. Hij schilderde scenes die destijds voor ophef zorgde. Zo maakte hij een schilderij van een urinoir in Amsterdam, een ontmoetingsplaats voor homoseksuelen. In 1930 was homoseksualiteit nog veelal taboe, maar Koch was gefascineerd door dit soort straatbeelden. Hij schilderde bijvoorbeeld mannen die zich als vrouw verkleden, al is het in zijn werken sowieso niet altijd duidelijk of de personages mannelijk of vrouwelijk zijn.  

Fascisme

Koch vindt dat de vrijheid in die tijd 'veel gif heeft gebracht' en hij hoopt dat er net zoals in andere Europese landen een sterke leider op zal staan. Hij wordt in 1934 lid van de extreem-rechtse beweging Verdinaso, deze groep gaat in 1941 op in de NSB. Op het zelfportret van Koch met de zwarte hoofdband maakt heeft hij zichzelf als nationaal-socialist afgebeeld. Het werk verschijnt op de voorpagina van De Schouw, het tijdschrift van het nationaal-socialistische instituut Kultuurkamer. Alleen kunstenaars en artiesten die zich hadden aangesloten aan dit door de Duitsers ingestelde instituut mochten hun werk uitvoeren. 

Museumdirecteur Cathelijne Broers bezocht een tentoonstelling met werk van Koch in het Centraal Museum Utrecht. Ze vraagt zich af hoe groot de rol van het fascistische gedachtegoed in het oeuvre van Koch was. 

Musea wisten zich soms geen raad met het werk van Koch. In 1995 schrijft NRC dat Museum Boijmans van Beuningen het verleden van Koch probeert weg te moffelen. In de catalogus over een tentoonstelling met werk van Koch wordt 'een opmerkelijk grote sprong van de jaren dertig naar de jaren vijftig gemaakt'. Volgens de auteur wordt er 'schichtig met de oorlog omgegaan'. En zelfs afgelopen jaar nog, schrijft Trouw dat het Centraal Museum Utrecht 'handig laveert om de collaberatie'. Het gaat om een opdracht voor het ontwerpen van postzegels die Koch in 1943 van de Duitsers kreeg. Op de door hem ontworpen zegels staan Germaanse symbolen. Hiervoor wordt hij in 1950 veroordeeld, hij mag een jaar lang zijn werk niet exposeren. 

Na de oorlog verandert Koch van inziccht, maar wanneer hij precies die ommekeer heeft gemaakt is niet helemaal duidelijk. Hij zegt in 1941 zijn lidmaatschap bij de NSB op. Een paar maanden daarvoor reist hij met een groepje kunstenaars naar Berlijn, waar hij nazi-topstuk Goebbels ontmoet. Na die reis komt hij, volgens hemzelf, gedesillusioneerd terug. Ondanks de postzegels die hij dus twee jaar later nog maakt, blijft hij verder op de achtergrond. Hij exposeert nauwelijks en laat zich niet in de openbaarheid horen. 

Koch zag tijdens het schilderen van Zelfportret met zwarte band nog niet in dat zijn gedachtegoed nog zijn hele leven aan hem zou blijven kleven. Zijn symphatieën van voor de oorlog beïnvloeden de interpretatie van zijn werk, decennia later zelfs nog. Ook al is op zijn schilderijen nergens meer een spoor van het fascistische gedachtegoed te ontdekken. Zijn werken worden lichter en vrolijker. Zijn populariteit stijgt na een flinke dip weer na de jaren zeventig. Koch maakte in zijn leven relatief weinig werken; het was een perfectionist. Hij vernietigde soms zijn eigen werken of schilderde over al bestaande doeken. En ondanks zijn dubieuze verleden, kan Koch als een van de belangrijkste Nederlandse schilders van de 20e eeuw worden gerekend.