Buitenlandse vondsten kunnen tienduizenden euro's waard zijn

Congolese fetisjbeelden

Maar liefst drie keer was er een fetisjbeeld uit Congo te zien in Tussen Kunst en Kitsch. De eerste werd in 2003 meegebracht. Expert Michel Thieme krijgt tijdens de opname een voor leken quasi onbeduidend houten beeld onder ogen, getooid met diverse versieringen. Hij herkent het als een Nkisi mpezo beeld, afkomstig uit voormalig Belgisch Congo uit het einde van de 19^e eeuw. Dit type beeld is zeer bekend en gewild onder verzamelaars: er zijn dan ook veel vervalsingen in omloop. Thieme kwalificeert dit specifieke beeld wél als authentiek en schat de waarde op € 80.000,- . De eigenaar van het beeldje heeft het 35 jaar geleden voor slechts 50 gulden (23 euro) gekocht.

Michel Thieme, de Amsterdamse Tribal Art (kunst van de wilde stammen) expert, zei over de vondst: 'Er kwamen twee mensen aan mijn tafel met een schoenendoos. Toen ze er een beeld uithaalden, geloofde ik mijn ogen niet. Dit was de eerste keer dat ik meewerkte aan het programma en dan zo’n vondst. Absoluut te mooi om waar te zijn.'

Kracht afkomstig uit de onderwereld

De Europese naam 'fetisj' is afkomstig uit het Portugees en betekent kunstmatig. De beelden zijn levenloze voorwerpen die als afgod vereerd worden en waaraan op een kunstmatige manier magische krachten worden toegevoegd. ‘Nkisi’ is magische kracht afkomstig uit de onderwereld. Wanneer deze kracht huist in een houten beeld dan wordt dit beeld ook ‘nkisi’ genoemd. Mensen kunnen met behulp van magie nkisi-beelden beheersen.

Het gevonden krachtbeeldje is een Nkisi mpezo. Dit is een kwaadaardig fetisjbeeld dat werd ingezet om bijvoorbeeld diefstallen op te lossen en de schuldigen te vervolgen door ze met ziekte te treffen. Deze nkisi kan de eigenaar ook beschermen tegen nijd en tegen anderen die zich van magie bedienen. Om deze nkisi aan het werk te zetten, werd hij opzettelijk geïrriteerd door bijvoorbeeld scheldpartijen en het laten knallen van buskruit. Dit moest ertoe leiden dat de getergde nkisi zich wilde wreken op het beoogde slachtoffer.

Spiegelfetisj en spijkerfetisj

Tien jaar later, in 2013, wordt er opnieuw een bijzonder fetisjbeeld getaxeerd. Het gaat om een Congolees houten voorouderfiguur, volgeslagen met spijkers en met een spiegel op de buik, gemaakt in de 19e eeuw. 

Het beeld is volgens expert niet-westerse kunst Jaap Polak een combinatie van een spiegel- en een spijkerfetisj. Dergelijke beelden werden in op een plek gezet waar een voorouder werd vereerd. 'In de spiegel meende de ‘fetisjeur’ de voorouder te zien', legt Polak uit. 'De spijkers sloeg men in het beeld om de voorouder te prikkelen en actief te houden, om wensen in vervulling te laten gaan of als offer aan de figuur. Hoe meer spijkers er in het beeld geslagen zijn, des te meer hem is gevraagd, des te meer magische kracht het beeld heeft opgebouwd.'

Henry Moore van Congo

Volgens Polak is het beeld duidelijk gemaakt door een heel belangrijk beeldhouwer, de ‘Henry Moore van de Congo’. De eigenaresse heeft het beeld geërfd van een overgrootvader. Ze was zichtbaar verrast door het hoge bedrag. 'Dan zal ik hem met nog meer respect behandelen!'. Het hoogst bijzondere Afrikaanse beeld is namelijk 150.000 euro waard.

Bodhisattva uit China

Expert Wim Bouwman vertelt in Museum Gouda dat deze bodhisattva (vrij vertaald: wezen van verlichting) prachtig is behangen met sieraden, die duiden op de hoge status van de ‘vorstelijke’ bodhisattva. Zijn handen heeft hij in de houding van het religieus argument. Deze bodhisattva ziet af van de laatste stap die leidt tot zijn/haar verlichting uit mededogen voor de lijdende mensheid die hij/zij wil helpen om ook tot verlichting te komen. Het beeld heeft een vijf-bladige kroon, een van de kenmerken van de bodhisattva en is in drie stukken gegoten; de zetel van lotusbloemen, het lichaam en het hoofd. Het beeld is vuurverguld; dat betekent dat het goud erop is gebrand, in tegenstelling tot de ‘koude vergulding’, waarbij een beeld met bladgoud wordt belegd. Dat levert ook behoorlijk wat op: het beeldje is maar liefst 18.500 euro waard.

Boeddha uit Tibet

De eigenaar heeft dit boeddha-beeld in 1969 gekocht bij een antiquair in Amsterdam voor 2800 gulden. Het gaat hier om een beeld van Vajradhara: dat is Adi-Boeddha, oftewel de allereerste verlichte boeddha. Het is de boeddha waar alles uit voortkomt; hij is zelfscheppend. Typerend is de houding van de handen, gekruist voor de borst. Ook het bliksemwapen (vajra) met daaronder de bel (ghanta) zijn kenmerkende attributen voor de Vajradhara. 

Dit Tibetaanse beeld heeft een typisch plat gezicht met samengetrokken ogen en doet strenger aan dan bijvoorbeeld wanneer zo’n beeld uit Nepal zou komen. Die zijn namelijk lieflijker. Onderin het beeld kan de priester bij inwijdingsrites papierrollen met teksten stoppen om te bezielen, maar dit werkt pas als het beeld 'dicht' is. Dan pas vinden gelovigen dat het een goed werkend beeld is.

Yoruba beeldjes uit Nigeria

Expert niet-westerse kunst Jaap Polak: 'Deze beeldjes van een man en een vrouw zijn symbolen van een bepaald broederschap van de Yoruba stam, zoiets als de Vrijmetselarij. Leden van het broederschap behoorden tot de hoogste laag van de maatschappij, zij adviseerden diverse vorsten en hielpen bij rechtszaken. Deze man en vrouw werden gezien als een soort Adam- en Eva figuren, de oerouders van de Yoruba’s. Men droeg de beeldjes bij bepaalde ceremonies aan een ketting om de hals. Het beeldje van de man en de vrouw zijn met een ketting aan elkaar verbonden, als teken van eeuwige verbintenis. Het sokkeltje stamt uit 1970, waardoor we weten dat de beeldjes al heel lang in Europa zijn'. De waarde van deze beeldjes is 4000 euro.

Veldfles uit Turkije

Expert Jaap Polak vertelt dat dit een achttiende eeuwse Turkse veldfles is van leer, met zilver versierd en met imitatiecitrien. Het zilver is prachtig bewerkt met krullen en granules die door verhitting zijn vast gesmolten. Dergelijke veldflessen werden echt gebruikt. Ze hingen als een statussymbool aan een muilezel of paard. Ook in het Ottomaanse rijk werden in de achttiende eeuw veel objecten in de Lodewijk XVe-stijl gemaakt. De vele ambassades namen West-Europese kunst en cadeaus mee. De waarde werd geschat op 4.500 euro.

Bronzen huisaltaar uit Bangladesh

Jaap Polak vertelt in de uitzending dat dit bronzen huisaltaar uit het vroegere Noord-India komt, namelijk Bengalen, het huidige Bangladesh en waarschijnlijk in de 11e/12e eeuw n. Chr. gemaakt is. 'Het beeld toont de god Vishnu met zijn twee vrouwen, de godinnen Bhudevi en Shridevi. Deze voorstelling noemt men ook een Vishnu triade. Dergelijke beelden werden vaak aan een tempel aangeboden, maar kon ook heel goed voor privégebruik dienen.'

Vishnu zelf staat in Sama Pada, ofwel rechtop met de voeten naast elkaar. Hij is belangrijk, dus heeft vier armen. In zijn handen houdt hij vier attributen: de schelp, de werpschijf, de knots en een juweel. Het altaar is 8.500 euro waard. 

Bedelarmband uit Italië

Martijn Akkerman vertelt dat dit een armband is die eigenlijk echt ‘Tussen Kunst en Kitsch’ is. Het is een Italiaanse bedelarmband met enorm grote bedels in de vorm van een klok, een kroon, een boeddha en zelfs een pillendoosje dat open kan. Deze armband, gemaakt in de jaren 60, werd bij couture kleding gedragen. In Nederland liep men in deze tijd met gouden munten als bedeltjes aan een armband. Armbanden zoals deze uit Italië werden ook wel gedragen, maar dan vaak gemaakt van zilver in plaats van goud. 

Engelse globes

In 2005 is er aandacht voor twee bijzondere globes gemaakt door de familie Adams uit Londen. Expert Bas Hesselink vertelt dat bij de datering van globes en kaarten vaak gekeken wordt of Hawaï al te zien is. Hawaï werd namelijk door ontdekkingsreiziger James Cook ontdekt in 1778, als het op de kaart staat weten we dat de kaart later is gemaakt dan 1778.