De Biënnale van Venetië: tussen decadentie en sacraliteit

In dit artikel gaan we in gesprek met Eelco van der Lingen, directeur van het Mondriaan Fonds, om te ontdekken waarom Nederland een essentiële rol speelt op dit internationale podium. We belichten de Nederlandse inzending van dit jaar, een gedurfde samenwerking tussen Renzo Martens en het CATPC (Cercle d'Art des Travailleurs de Plantation Congolaise), en onthullen waarom hun verhaal de kern raakt van artistieke expressie en maatschappelijke betrokkenheid.

Wat gebeurt er precies tijdens de Biënnale van Venetië?

Eelco:  De Biënnale van Venetië is het hoofdpodium van de mondiale beeldende kunst. De hele stad ademt beeldende kunst voor acht maanden en het is nu al de 60e editie (120 jaar). De Biënnale ontstond in de tijd en traditie van Wereldtentoonstellingen en de Olympische spelen. Landen die zichzelf laten zien aan de hand van cultuur. De oudste plek waar dat nu gebeurt is de Giardini, een groot park waar veel landen een klein mini-museum hebben neergezet. Nederland heeft het Rietveld Paviljoen. In deze gebouwen zijn de nationale inzendingen van die landen te zien gedurende die periode van acht maanden. Je zou dus kunnen zeggen dat je door de inzendingen te bekijken heel goed weet wat het kunstklimaat is van een land, maar daarmee ook wat de maatschappelijke thema's zijn, de politieke thema’s en de tijdgeest.

De hele kunstwereld trekt naar Venetië voor de opening van de Biënnale. Het is één grote reünie van mensen uit de kunstwereld en die hebben het dan over 'Welk land doet het dit jaar het beste?' Waar vormen de rijen zich? Wat wil iedereen zien? En wat maakt de meeste indruk? En dat is ook het leuke van de biënnale. Dat je al die landen naast elkaar ziet. En dat je met elkaar kunt werken en met elkaar kunt vergelijken. Duitsland is bijvoorbeeld altijd bezig met hun problematische verleden. Dat zie je eigenlijk elke keer weer terugkomen. En Frankrijk heeft het heel veel over de migratie binnen Frankrijk zelf. Zo zie je elke keer het verhaal van een land toch weer terugkomen. En dat maakt het ook heel interessant. 

Wat maakt het voor Nederland belangrijk om in Venetië aanwezig te zijn?

Eelco: Het helpt ons als een soort springplank voor Nederlandse kunstenaars. Dus als je het in Venetië goed doet, dan kan het heel veel bijdragen aan je carrière. En als het Nederlands Paviljoen het goed doet, dan doet het ook iets met het aanzien van Nederland in de wereld. Dus als wij een hele intrigerende presentatie tonen. En daar wordt internationaal goed over geschreven. Dan draagt het ook bij aan de promotie van beeldende kunst uit Nederland.

Ik hoorde je net zeggen dat veel landen hun problematische verleden aanhalen. Misschien is dat een mooie brug naar de inzending van dit jaar. Welk verhaal haalt Nederland aan deze editie?

Eelco: Ik kan mij voorstellen dat mensen denken; wat doet een Congolees collectief in het paviljoen van Nederland? Het verhaal van het CATPC, dat door Renzo Martens en Hicham Khalidi daar gebracht wordt, is heel bijzonder! Het vertelt heel veel over hoe ons koloniaal verleden doorwerkt in onze huidige wereld en de ongelijkheid die nog steeds wordt ervaren. Want dat is wat er aan de hand is.

Wat ik mooi vind aan dit verhaal is dat de praktijk van Renzo Martens al best oud is. Hij is zo'n ruim vijftien jaar geleden geland in Congo en is daar op verschillende manieren met de lokale bevolking aan de slag gegaan. Dat heeft uiteindelijk geleid tot de vorming van CATPC en de ontwikkeling van een oude plantage in Lusanga. In het Nederlands paviljoen is de nieuwe stap in het werk van Renzo te zien. En dat is eigenlijk een stap terug.  Daar is het nieuwe hoofdstuk te zien van wat er in Lusanga gebeurt.

In het begin ging de praktijk van Renzo Martens heel sterk over de ongelijkheid in de wereld. Over hoe moeilijk het is voor mensen uit bijvoorbeeld Congo om voor zichzelf op te komen en de armoede te ontgroeien. Dat verhaal heeft zich nu verder ontwikkeld. Er zijn inzichten uit voortgekomen. Hoe zit de wereld daadwerkelijk in elkaar? Wie bepaalt wat en wie profiteert daarvan? Waar komen we vandaan en waar willen we naartoe met elkaar? Ik hoop dat mensen zich gaan verhouden tot deze vraagstelling. Dat zou een geweldig gevolg van Venetië zijn.

We hebben het over CATPC, Renzo Martens, Congo, Venetië en Nederland. Het lijkt me erg moeilijk om zo’n gelaagd verhaal te vertellen in een tentoonstelling. Hoe komen al die lagen uiteindelijk tot uiting?

Eelco: Wat er te zien is in Venetië is het verhaal van CATPC waarin zij zeggen: 'wij willen ons eigen land terugkopen. Er zijn daar plantages neergezet door grote westerse mulitnationals. Die hebben gezorgd voor een verschraling van de biodiversiteit en de natuur. Wij zitten nu met uitgeputte grond. En dat willen wij terugkopen. Dat doen we door sculpturen te verkopen. Met de opbrengst van die beelden kopen we land terug. Daar zorgen we voor meer biodiversiteit en daarmee herstellen we weer een balans in de plek waar wij willen wonen en leven.'

Vervolgens kwam er een ander verhaal bij. Er is namelijk een belangrijk beeld dat ooit gemaakt is naar aanleiding van een opstand. Toen is er een beeld gehouwen van een Belgische administrator die vermoord was. Dat beeld is gehouwen met de gedachte dat het volk daarmee slechte krachten in bedwang kon houden. Dat beeld zien en ervaren zij nog steeds zo. Het beeld is voor hen noodzakelijk om een balans te creëren tussen goed en kwaad. Buiten dus dat het CATPC landschappen wil herstellen zodat daardoor een nieuwe balans ontstaat, willen zij dat ook doen in de ervaring van goed en kwaad in het gebied. En dat hoort ook bij het koloniale verleden. Het beeld moest dus terug naar Lusanga zodat het zijn functie kon vervullen.

Dit is dan weer interessant in de erfgoedcontext. Want in de erfgoedwereld denken wij heel snel: wat een mooi Afrikaans beeld! Dat zetten we in de vitrine. Daar zetten we een tekst bij; daar komt het vandaan en daar hebben ze er allemaal mooie ceremonies mee gedaan. En daar kunnen wij dan vervolgens naar kijken en het bestuderen. Maar voor de mensen in Lusanga is het geen kunst. Je moet er niet naar kijken. dat beeld moet je gebruiken. Het heeft een functie en het kan die functie niet vervullen als het in een glazen vitrine staat in een museum ver weg. En dus heeft het CATPC het verzoek gedaan aan het museum om het beeld te lenen. Dat lenen sluit aan bij iets wat op dit moment heel actueel is in erfgoedsector. Er zijn nu veel gesprekken over koloniale restitutie. Roofkunst die terug moet. Maar ook: wat is nou eigenlijk de functie van zo'n beeld versus de waarde ervan? Moeten we dit voor eeuwig willen bewaren in een museum? Of moet dat beeld gewoon doen waar het voor gemaakt is? En wie bepaalt dat? Best wel spannend dus - maar het is gelukt, het is geleend aan The White Cube in Lusanga voor de duur van de biennale. Echt geweldig. Mooi dat dit beeld en dit verhaal nu ook in deze presentatie een plek heeft gekregen.

De tentoonstelling op een rijtje

De tentoonstelling in het Nederlands paviljoen vertelt dus een verhaal met vele lagen. Als je ze allemaal afpelt, dan duizelt het je al vrij snel. Want biodiversiteit, de rol van cultureel erfgoed, ongelijkheid, de koloniale geschiedenis. Alles bij elkaar voelt als heel veel.

De tentoonstelling begint uiteindelijk bij het concept van de beelden die in Congo gemaakt worden uit klei. Die beelden worden in 3d gescand en vervolgens geprint in samengeperste cacao en palmolie. Producten die destijds op de plantages in Losanga werden verbouwd. Deze beelden worden in de westerse kunstwereld verkocht.

Vervolgens komen de vervolgstappen: Waarom moet het land hersteld worden? Wat is de achtergrond van die ongelijkheid die ervaren wordt? En dan kom je bij het koloniale verleden. Daar komt het beeld van de Belgische administrator in beeld, dat een specifiek verhaal vertelt binnen een globaal verhaal van ongelijkheid en koloniaal verleden.

Tot slot is er de white cube. Het Nederlands paviljoen speelt zich af in Venetië, maar het speelt zich ook af in Lusanga. In Lusanga staat ook een paviljoen en in Venetië worden die twee aan elkaar gekoppeld via een videoverbinding. Wat daar gebeurt is dat er twee werelden zichtbaar met elkaar botsen. Want, zoals gezegd is de biënnale van Venetië een hele oude. De ongelijkheid in de wereld zit ingebakken in de ongelijkheid van Venetië. Je hebt daar de tuin waar de paviljoens staan. Daar zitten alle rijke landen van destijds in hun huisje. En die mogen daar, in het centrum van de biënnale, hun culturele waarde laten zien. Voor een land als Congo is het echt heel moeilijk om daar tussen te komen. Dus die ongelijkheid, die zie je daar ook in die verbinding van die twee plekken.

Eelco: tegelijkertijd zegt het CATPC: "Venetië interesseert ons eigenlijk niet zoveel. Het is de decadentie die je daar ziet, daar willen we eigenlijk vandaan blijven. Het gaat ons om het herstel van onze plek in Lusanga en het sacrale bos dat we daar weer terug willen hebben. Het sacrale bos dat we bouwen voor onze kinderen en waar we samen kunnen zijn met onze voorouders. Waar we onze hele beleving een plek kunnen geven”. Dat is natuurlijk een beetje de titel van onze presentatie, waarin het sacrale tegenover het decadente wordt gesteld. En, dat zie je ook terug in die twee plekken."

Wat is uiteindelijk de rol van de Nederlandse kunstenaar Renzo Martens in dit geheel?

Eelco: Ja, dat is een goeie, want de rol van Renzo is het laatste hoofdstuk in dit verhaal. En het hoofdstuk in dit verhaal is ook voor een groot gedeelte de problematiek van Renzo zelf.

Renzo heeft iets bijzonders teweeggebracht. Hij heeft ervoor gezorgd dat er een collectief kwam en dat dat collectief eigen regie kreeg over het de plek waar ze leefden. Dat gebied heeft ook echt baat bij wat er zich allemaal afspeelt rond dat collectief. Toen zeiden op een gegeven moment mensen 'ja, maar het is ook wel typisch dat een witte man dat vervolgens allemaal voor elkaar heeft gekregen'. Dus Renzo is in het verleden vaak white saviourism verweten. Een term die betekent dat hij zijn privileges als witte man kon inzetten om daar iets te gaan ontwikkelen, wat dan ook weer opnieuw de levens van de mensen daar beinvloedde. Renzo is daar heel erg mee bezig geweest. Uiteindelijk heeft CATPC in een ritueel afscheid genomen van Renzo. Tegelijkertijd heeft Renzo aangeboden hen te willen helpen om zich nog verder te ontwikkelen. Dus nu staat Renzo in dienst van CATPC.

CATPC zegt, de institutionele kritiek (de kritiek van de kunst op de kunst) daar zijn wij niet van. Wij zijn er om ons eigen gebied en onze eigen relatie met het sacrale te herstellen. Dus je ziet de emancipatie van CAPTC in Venetië,  om te zorgen dat in zekere zin Renzo naar de zijlijn verdwijnt. Maar dat is ook dubbel, want Renzo staat ook aan de basis van dat alles. Dus die contradictie die in dat project dan toch nog een beetje blijft sluimeren, die frictie, is ook wel een hele bijzondere.

Een verhaal van betekenisgeving

De discussie over de restitutie van cultureel erfgoed is springlevend binnen de museale sector. Zoals Eelco aangeeft hebben wij in Europa cultureel erfgoed uit vroegere kolonies toegeëigend, gelabeld en in vitrines in musea geplaatst om ernaar te kijken. De informatie op het label vormt voor Europeanen de betekenis van het object. Een masker, een bezem of een sculptuur van een Belgische administrator. Voor (in dit geval) CAPTC zijn dit gebruiksvoorwerpen van sacrale betekenis, gebruikt in rituelen die verbonden zijn aan lokale normen en waarden. Wanneer een object in Europa niet de juiste context meekrijgt en voor de oorspronkelijke eigenaar de betekenis van het object verloren gaat, waar kijken we dan met zijn allen nog naar?

Het Mondriaan Fonds laat in Venetië voornamelijk een verhaal met urgentie zien. Er wordt stilgestaan bij een situatie in het verleden en er wordt onderzocht hoe die situatie in onze huidige samenleving nog aanwezig is. Het is urgent om eerlijk te kijken naar wanneer de een profijt van een ander heeft gehad en om hierbij stil te staan. Deze tentoonstelling lost de ongelijkheid in de wereld niet op en Venetië zal niet direct een thuishaven van grote gelijkheid zijn. Maar, het is goed dat zo’n groot podium, op zo’n plek, wordt aangegrepen om door middel van kunst aan bewustwording te werken.